اصل كرامت و عزت انساني
پيامبر اسلام با تشكيل حكومت و به دست گرفتن قدرت سياسي به سلب موانع برخورداري انسان از كرامت ذاتي و اثبات آنچه كه كرامت انسان را به ارمغان ميآوري، اقدام كرد. اولويت رسالت پيامبر اسلام (ص) نجات بشر از غل و زنجيرهاي خرافه ها و تعصبات قومي و شرك بت پرستي و فتنه و فساد و از حكومت هاي فاسد و استبدادي بود تا بتواند پيام حيات بخش خود را در نجات بشر به گوش جهانيان برساند و ارزش هاي انساني و فطري را پايه روابط حاكم بر جوامع انساني قرار دهد.
عدالت محوري
در سيره نبوي رعايت عدالت، اصل بنيادين بوده ا ست. طبق روايات آن حضرت بر رفتار عادلانه خويش تصريح كرده اند. در بحث عدالت پيامبر به چهار نكته اشاره مي شود. نخست، فرمان خدا به پيامبر اكرم (ص) براي اقامه عدل، دوم فرمايشات پيامبردر مورد عدالت خودشان، سوم فرمايشات ساير ائمه (ع ) در مورد عدالت پيامبر اكرم (ص) و چهارم توصيه پيامبر به ديگران براي پايبندي به عدالت. قرآن كريم به صراحت به پيامبر اكرم (ص) فرمان ميدهد كه عدل ورزد و اين مسئله را كه امر به عدالت شده با مردم در ميان بگذارد. (قل أمر ربي بالقسط ) (اعراف، ٢٩) همچنين خود پيامبر(ص) ميفرمايد كه من مامور و سفارش شده ام كه در هر حال به عدالت رفتار كنم.
اصل محبت و رافت اسلامي
مهر و محبت و رحمت پيامبر گرامي اسلام همواره از صفات برجسته آن حضرت شناخته شده است. خداوند متعال چنين رأفتي را در وجود مبارك آن حضرت يك عطيه و موهبت الهي ميداند. (فبما رحمه من الله لنت لهم ) (آل عمران، ١۵٩). بدين
جهت است كه خداوند آن را رحمه للعالمين معرفي كرده است (و ما ارسلناك الا رحمه للعالمين ) (انبياء، ١٠٧).
محبت در سيره پيامبر اكرم (ص) نمود چشمگيري دارد. حديث معروف ايشان مبني بر اينكه بعثت ايشان را هدفي جز مكارم اخلاق نبوده است (إنما بعثت لأتمم مكارم الأخلاق )
اعرابي خشني با تند خويي به سوي پيامبر اكرم (ص) آمد و از ايشان درخواست پول كرد. كمك پيامبر اعرابي را راضي نساخت و او بيش از قبل به تندي و دشنام روي آورد. پيامبر مانع عكس العمل اصحاب با وي شد و از او دعوت كرد كه براي گرفتن كمك هاي بيشتر با هم به خانه روند حضور اعرابي در خانه پيامبر و رو به رو شدن با واقعيت ساده زيستي پيامبر او را به خود آورد و او از كمك حضرت راضي شد و از ايشان تشكر كرد. حضرت از او درخواست كردند اين تشكر را در ملاعام از ايشان انجام دهند و او نيز چنين كرد پيامبر به مردم گفت : «اگر شما را آزاد گذاشته بودم، اين اعرابي را به حال كفر مي كشتيد، اما من مانع شدم و اينك خودم او را با نرمي و لطافت رام كردم ». (كافي، ١٣٧٠: ٩٨ )
اصل شايسته سالاري و انتخاب شايستگان
شايسته سالاري از آموزه هاي مهم اسلامي است. در قرآن كريم شرط مقام امامت جامعه عدالت دانسته شده است.در سيره مبارك حضرت محمد (ص) از واگذاري امور به نااهلان پرهيز شده است . مسلم در صحيح خود نقل كرده است كه: ابو برده از ابوموسي نقل كرده است كه گفت: من به همراه دو نفر از پسر عموهايم بر پيامبر وارد شديم يكي از آن دو گفت اي رسول خدا ما را بر قسمتي از آنچه خداوند تو را بر آن ولايت و حكومت داد، زمامداري بده ، ديگري نيز سخني نظير اين گفت حضرت فرمودند: به خدا سوگند ما هرگز به كسي كه در خواست حكومت و زمامداري نمايد و يا بر كسب آن حريص باشد حكومت نخواهيم كرد (دلشاد تهراني، ١٣٧٣: ٢١۶ ) در روايتي از پيامبر اسلام (ص) نقل شده است كه آن حضرت فرمودند: «هر كه كارگزاري از مسلمانان را به كار گمارد و بداند كه در ميان ايشان شايسته تر از او و داناتر از او به كتاب خدا و سنت پيامبرش هست به خدا و پيامبرش و به همه مسلمانان خيانت كرده است ». (الهندي، ١۴٠٩ق: ٧٩)
آن حضرت در سپردن همه امور تنها شايستگيهاي افراد را ملاحظه ميكرد و خلاف هنجارهاي زمانه خويش جوانان شايسته را در مناصب و مسئوليت هاي مهم قرار مي داد. آن جضرت عمرو بن حزم را در حالي كه جواني هفده ساله بود به فرمانداري نجران در يمن منصوب كرد و عتاب بن اسيد را كه جواني بيست و چند ساله بود و در نهايت زهد و پرهيزكاري بود، فرماندار مكه قرار داد كه از نظر سياسي پس از مدينه مهم ترين پايگاه محسوب ميشد و او نخستين امير الحجاج مكه بود و انتخاب زيدبن حارثه و فرزند وي اسامه بن زيد به فرماندهي سپاه مسلمانان نمونه ديگري از شايسته سالاري در سيره پيامبر بوده است
نظارت و نقد عملكردها
از ديدگاه پيامبر اسلام (ص) حقوق و وظايف سياسي مردم منحصر به حضور در صحنه و مشاركت در تصميم گيري ها نيست ؛ بالاتر آنكه در مرحله بعد هم مردم بايد با نظارت بر عملكرد مسئولان در جريان مسير اجراي تصميم ها قرار بگيرند و ابراز نظر كنند هر چند نظر آنان نشان دهنده مخالفت و نقد عملكردها باشد. پيامبر(ص) آنگاه كه معازبن جبل را به سوي يمن ميفرستاد در رهنمودي مكتبوب به او دستور داد تا ضمن توجه به آموزش و تربيت مردم و رعايت منزلت و جايگاه افراد، در اجراي او امر الهي كوتاهي نكنند. ايشان سپس بر مدارا با مردم و گذشت نسبت به آنان تاكيد فرمود و دستور داد كه اي معاز … در مورد هر مسئله اي كه فكر ميكني درباره آن از تو انتقاد خواهند كرد، پيشاپيش دلايل و توجيهات خود را براي مردم بازگو كن تا (مشكلات را متوجه شده ) تو را معذور دارند.
طرد رياست طلبي و محور بودن اطاعت الهي
تبعيت و اطاعت محصول الفت قلب ها و نتيجه محبت ميان والي و رعيت است، در اين گونه تبعيت و اطاعت از استبداد، برتري جويي و رياست طلبي از يك سو و نافرماني و اطاعت كوركورانه و حقارت از سوي ديگر اثري نيست.
پيامبر اكرم (ص) رياست طلبي را معصيت الهي ميداند و ميفرمايد: (نخستين بار كه در پيشگاه خداي تبارك و تعالي گناه صورت گرفته به سبب شش خصلت بود دوستي دنيا و دوستي رياست و … ) (شيخ صدوق، ١٣۴۶: ٣٣٠) اطاعت از زمامدار مثل اطاعت هابزي يا جان لاكي نيست، بلكه اين اطاعت در راستاي اطاعت پروردگار است كه در گفتار رسول خدا آفت رعيت مخالفت با زمامدار خوانده شده است. آن حضرت در هنگام حركت اسامه و سپاه اعزامي پي در پي مي فرمود كه سپاه اسامه را حركت دهيد و خدا لعنت كند آنان را كه از اين كار تخلف كند. پيامبر همواره افراد را به اطاعت از كسي كه به منصبي تعيين ميكردند فرا ميخواندند پس اطاعت در سيره نبوي امري پسنديده است اما اطاعتي كه در راستاي اطاعت از خداوند باشد.
لزوم پرهيز از كذب و پايبندي به صداقت
راستگويي در شريعت مقدس از جايگاه بلندي برخوردار است. در اهميت و ارزشمندي صداقت همين بس كه خداوند خود را به بالاترين درجه آن متصف ساخته است. (و من أصدق من الله حديثا ) (نساء ٨٧) راستگوتر از خداوند در سخن كيست؟و در مرحله بعد صداقت را از ويژگيهاي پيامبران الهي شمرده است (و صدق المرسلون ) (يس، ۵٢). و پيامبران راست ميگفتند.اكتفا به حداقل استفاده از مواهب دنيوي
حضرت محمد(ص) برخلاف روش متداول زمامداران در دوران حكمراني و زمامداري در استفاده از مواهب دنيوي مانند غذا و لباس خود را در مضيقه بيشتر قرار ميداد و به نفس خويش سخت گيري مضاعفي وارد ميكردند. حضرت رسول (ص) با اين نگرش اخلاقي و با اين احتمال كه شايد در قلمرو حكومتي وي در بلاد دور دست شخصي وجود داشته باشد كه با شكم گرسنه سر بر زمين بگذارد با آنان در گرسنگي احتمال همدردي مي كردند.